محلٌه ی امامزاده جعفر یزد ؛ مثالی بی نظیر در شهرسازی دفاعی ایرانی (2)

خندق ( کنده ) و خندقگونه

در کتاب های تاریخ یزد آمده است که مقبره امامزاده جعفر (ع) بر بلندی ( احتمالا" یک تپٌه ی بسیارکم ارتفاع ) قرار داشته است ؛ وضعیتی که امروز چندان محسوس نیست ، و عملا" از بین رفته است . امٌا این که شهر کویری یزد از دیدگاه جغرافیای شهری تا به چه حدٌ در محلی  فراگیر تپه ماهورهای کویری بناشده است وضعیتی است که همیشه ؛ و تا به این حد ، از نظر متخصصان آمایش شهری ، شهرسازان ، معماران و مدیران امور شهری پنهان نخواهد ماند ؛ و از آنجمله حتی مطالعه ای سطحی نشان خواهد داد که جنوب ، تا حدودی جنوب شرقی ، و به خصوص جنوب غربی قبرستان امامزاده جعفر (ع) را گودی هائی تشکیل می داده است که آنها را « گودال مصلی » می نامیده اند و در بخش غربی ، بنا به گفته ساکنان محل در دهه 1350 ، به منظور دفاع تا حدودی به تعمیق گودی پرداخته اند (1) .

سایر گودی ها هم که می توانسته اند ، در زمان دفاع در برابر تهاجم غارتگران سرازیر شده از سوی ابرقو و سایر مناطق جنوب ناحیه ی یزد ، نقشی دفاعی داشته باشند قابل مطالعه اند ؛ امٌا گودال مصلی که آثار آن را تا کوچه قلمکاری ، در شرق باغچه شمسی ، ، و غرب چاه صاحب الزمان (عج) در دهه 1340 طبیعتا" به صورتی مکرر مشاهده کرده ایم ، بنا به قرائن و شواهدی که در طول این مقوله ارائه خواهیم داد حدود سه - چهار متر بیش از گودی مثلا" سال 1290 شمسی بوده است ؛ و به روایاتی آن نیز عمیق تر از گودیی بوده است که در اثر انباشت گل و لای حاصل از باران های شدید سال 1300 شمسی و به خصوص سیلی که در هفتم دی 1303 شمسی از سوی دروازه مصلی عتیق به این سو روان گشته است ، وجود داشته است . در مطالعه ی شهرساختی محله امامزاده جعفر به منظور آمایش آن ، مطالعات جغرافیائی شهری و قبل از همه توپوگرافی محل اجتناب ناپذیر می نماید .

(1) در حوالی 1334 و 1335 در غرب ساختمان امامزاده جعفر ، بین منزل های آقایان صالحی - گلزار - جمالی - و... گودیی وجود داشت که می گفتند مردم به دستور مشیر الممالک آن را به منظور خندقی دفاعی حفر کرده اند ؛ زباله دانی و محل نخاله بنائی و امثال آن شده بود که باشکایت اهالی شهرداری برای پرکردن آن اقدام کرد و همانموقع عمیق ترین یخش آن را نسبت به سطح کوچه غربی و حسینیه امامزاده حدود سه متر تشخیص دادند . 

محله ی امامزاده جعفر (ع) یزد ، مثالی بی نظیر در شهرسازی دفاعی ایرانی (3)

کوچه های تنگ و باریک و گاه مسقف (ساباط )

امروزه شهرسازانی مبتدی ، و به خصوص دچار فقر مطالعه و بیش از آن گرفتار فقر اطلاعات لازم  در خصوص شهرهای ایرانی ، چنین تصور می کنند که دروازه های قدیمی شهرها ی ایران همه عریض ، به عرض سه متر و چهارمتر و بیشتر ، و به اصطلاح عوام یزدی دارای « در مغازه ای » و « در کاروانسرائی ( که بعدا" در گاراژی گفته می شد ) » بوده اند . حال آنکه ، به ویژه در باره شهرهای خشتی - گلی - کویری ایران ، چنین نبوده است ؛ و گاه مثلا" دروازه های شهر یزد عرضی بیش از یک و نیم متر نداشته اند .

بسیاری از کوچه های پس از دروازه یا کوچه های ورودی شهر به همین قیاس کوچه هائی تنگ و باریک بوده اند تا کنترل واردان به شهر با تانی و اطمینان بیشتری صورت گیرد و در ممانعت از مهاجمان به شهر ، و به خصوص سواران مهاجم ، کار آتر باشد ؛ و باز در همین کوچه که فقط یک سوار قادر به تاخت بوده است پیچ و خم هائی تعبیه می کرده اند که از سرعت تاخت وی بکاهند ؛ گاهی طاق ( ایجاد ساباط ) یا طاقنماهائی پیاپی تعبیه می دیده اند تا از پشت بام ها اقدام کرده از سرعت سواران مهاجم بکاهند و از تاخت و تاز آنان جلو گیری کنند و مهارشان نمایند .

نمونه ای از اینگونه کوچه های تنگ و باریک و دارای طاق و پیچ و خم ورودی شهر یزد پس از دروازه مهریز ، در شمال خندق ِ محله ی لب خندق ، بود که علاوه بر این خصائص دارای شیب تند سربالائی بود .

وسعت شهر یزد در اواسط سلطنت قاجاریان سبب عدم امکان ساخت حصار و برج و باروهائی جدید برای شهری که در ضمن بنیه اقتصادی و اهمیت خود را به تدریج از دست می داده است شده است ؛ و در عین حال به ضرورت دفاع و وجود موانع دفاعی در حمله مهاجمین به تدابیری متوسل شده اند که یکی از آن تدابیر همین وجود کوچه های تنگ و پر پیچ و خم و مسقف در اطراف و ورودی های شهر یزد بوده است .

ساخت دروازه ی جدید برای شهر یزد در سمت جنوب آن که محل ورودی اصلی و بنابر این محل ورود مهاجمان غارتگر نختیاری و فشقائی و... از سمت ابرقو بود است ضرورت بیشتری یافته است که در وازه ی مصلی نقشی کار آ وعمری چندان نیافته است ؛ امٌا هنوز برخی از کوچه های تنگ و باریک آن زمان در مقام ورودی شهر ، و به صورت لایه ای وجود دارند . مثلا" پس از لایه ای که وارد بخش محصور شهر می شده است ، از سمت جنوب ، کوچه های تنگ محله های ملٌا اسماعیل ، مشیر الممالک ، حاجی یوسف ، عباسیه و... بوده اند که برخی از آنان هنوز باقی می باشند .